لبنیات بخوریم تا سالم باشیم
لبنیات بخوریم تا سالم باشیم
این روزها ، همه ی ما به این مطلب پی برده ایم که منظور از غذاخوردن تنها سیرکردن شکم نیست ؛ غذا می خوریم تا حرارت بدن مان را تأمین کنیم ، مبتلا به انواع بیماری ها نشویم ، دچار کمبود ویتامین ها نشویم ، دچار کمبود انواع املاح و قند نشویم ، چاق نشویم ، لاغر نشویم و بالأخره غذا می خوریم تا سالم باشیم ؛ پس به طور خلاصه می توان گفت : ما مصنوع خوراکی هایی هستیم که می خوریم . آن چه که جذب
بدن مان می شود ، پایه های نقاهت ، بیماری ، سلامت ، خوشی یا ناخوشی ما را می گذارد ؛ چراکه می توان گفت چون نطفه بستن و هم چنین رشد همه ی ما در رحم و سپس تکامل زیست و رشد در جهان هستی ، همگی با مواد اولیه ی غذایی و آن چه که پدران مان خورده اند و سپس خود ما خورده ایم پایه گذاری و تکمیل شده است ، بایستی برای رسیدن به هدف سلامتی ، در خورد و خوراک خود دقت کنیم .
سبک زندگی و مصرف لبنیات
سبک زندگی ، مفهومی نسبتاً جدید در ادبیات علوم اجتماعی است ؛ چنان چه بعضاً پیدایش این مفهوم را در زمره ی اختصاصات جامعه ی مدرن با تحول مهم اندیشه و علوم اجتماعی غرب در اوایل دهه ی ۱۹۸۰ قلمداد کرده اند . در این دوره جامعه شناسان ، سبک زندگی را بیش از آن که بر تولیدها استوار بدانند ، بر الگوی مصرف استوار دانستند . در نظر آنان ، مصرف فرآیندی است که کردارهای اجتماعی و فرهنگی متفاوتی را شامل می شود و بیان کننده ی تفاوت میان گروه های اجتماعی است . در واقع ، سبک زندگی یکی از مفهوم ها و اصطلاح های به کار رفته در علوم اجتماعی است که پیوند تنگاتنگ با مجموعه ای از مفاهیم مانند فرهنگ ، جامعه ، رفتار و معنا ( نگرش ، ارزش و هنجار ) ، اخلاق و ایدئولوژی ، شخصیت ، هویت و خلاقیت ، تولید ، مصرف ، طبقه اجتماعی ، سلیقه و نیاز ، منزلت و مشروعیت دارد » ( فاضل قانع ، ۱۳۹۲، ۱۷) . هدف از بررسی ارتباط بین سبک زندگی و مصرف لبنیات ، نشان دادن عوارض کمبود مصرف لبنیات که خود به نوعی نشان از عدم رشد تکنولوژیک و علمی جامعه است ، می باشد . امروزه الگوی مصرف به سبکی متفاوت در جامعه جلوه می کند ، طوری که زنان و مردان بیش تر دنبال الگوی تغذیه ای خاصی نیستند و بیش تر به خرید دیگر مایحتاج خویش می پردازند . در واقع ، در جامعه ی کنونی مصرف مواد لبنی به طرز چشم گیری کاهش پیدا کرده و مردم اهمیت زیادی به آن نمی دهند .
کمبود مصرف لبنیات در زندگی ایرانیان
بین مواد غذایی مختلف ، شیر و فرآورده های آن جزء اساسی ترین ماده ی غذایی هستند که نزدیک ترین حالت را به یک غذای کامل دارند و هم چنین سرشار از انواع ضروری مواد مغذی برای زندگی ، از قبیل انواع پروتئین های مرغوب و کلسیم بوده ، مقاومت بدن در مقابل بسیاری از بیماری های عفونی و بیماری های ناشی از سوء تغذیه را بالا می برند . از مهم ترین لبنیات بعد از شیر ، ماست است که « املاح آن شامل
کلسیم ، فسفر ، پتاسیم ، منگنز ، منیزیم و گوگرد است . ماست با داشتن اسیدلاکتیک ، روده ها به خصوص روده ی بزرگ را ضدعفونی می کند ، برای درمان اسهال و مسمومیت ، ساده ترین وسیله ی معالجه است ، موجب کم شدن کلسترول و اسید اوریک هم هست و طول عمر می آورد » ( دلخوشنواز ، ۱۳۷۲ ، ۲۱۵ ) ؛ از این رو ، مصرف آن اهمیت بسیاری دارد و فقدان آن باعث بروز مشکلات فراوانی از جمله سوءتغذیه و ضعف استخوان می شود . لازم به ذکر است که ضعف استخوانی نیز به شکستگی استخوان ها در استئوپروز منجر می شود که سالانه هزینه ای را برابر ۷/۱ میلیارد دلار در جهان بر مردم تحمیل می کند . از آن جایی که شیر و فرآورده های آن مانند ماست و املاح دیگر ، بیش تر از پنجاه درصد کلسیم مورد نیاز بدن را در رژیم غذایی روزانه برآورده می کنند ، از اهمیتی قابل توجه برخوردارند .
با وجود این مردم در کشورهای در حال توسعه بسیار کم تر از مردم کشورهای توسعه یافته شیر مصرف می کنند . علت عمده ی مصرف کم لبنیات که یکی از مشکلات اصلی تغذیه و سوءتغذیه در کشور ماست ، نبود اطلاعات کافی در زمینه ی مصرف مواد غذایی و فرهنگ نادرست غذایی است ؛ در حالی که امروز مصرف سرانه ی شیر و فرآورده های آن در یک جامعه از شاخص های فرهنگی است و دولت برای عرضه ی فرآورده های شیری با قیمت ارزان ، افزایش مصرف سرانه و داشتن جامعه ی سالم و پویا مبالغی یارانه را از بودجه ی سالانه برای این نوع فرآورده ها در نظر می گیرد ، باز هم متأسفانه مصرف شیر و فرآورده های آن بسیار پایینتر از سرانه ی جهانی است . ترویج فرهنگ صحیح مصرف شیر در جامعه و بهبود و افزایش مصرف سرانه ی آن ، موجب کاهش و حذف هزینه های سرسام آوری خواهد شد که در پی تحلیل توان تولیدی هزاران کودک مبتلا به سوء تغذیه و طیف گسترده ی مبتلایان به پوکی استخوان همه ساله متوجه کشور است . هم چنین بیش ترین مشکل در بین زنان به دلیل پوکی استخوان بوده که در نتیجه ی کاهش مصرف مواد لبنی روی می دهد .
پوکی استخوان
« در بیماری پوکی استخوان ، املاح موجود در استخوان کاهش یافته و باعث می شود با یک ضربه ی بسیار کوچک یا حتی خودبه خود بشکند . معمولاً تا قبل از سی سالگی با داشتن برنامه ی صحیح غذایی ، می توان تراکم خوبی برای استخوان ایجاد کرد . برای تأمین کلسیم مورد نیاز بدن تان ، روزانه سه تا چهار واحد از گروه لبنیات مصرف کرده ، به طور مدام ورزش کنید و سیگار نکشید . هم چنین هر روز قسمت کوچکی از بدن ، مانند پایین پاها را به مدت پانزده دقیقه ، در تماس با نور مستقیم خورشید قرار دهید » ( کوپایه ئیها ، ۱۳۸۹ ، ۱۶۰ و ۱۶۱ ) . برخی افراد بیش تر مستعد پوکی استخوان هستند ، مانند : خانم ها ، افراد لاغر ، سالمندان ، کسانی که زندگی بدون تحرک و ورزش دارند ، مانند کارمندان و افراد سیگاری ، افرادی که دچار افسردگی اند ، کسانی که سابقه ی پوکی استخوان دارند ، افرادی که از داروهای حاوی کورتیکور استروئید استفاده می کننند و کسانی که در رژیم غذایی آن ها ویتامین D و کلسیم به مقدار کافی وجود ندارد ؛ چنین افرادی بیش تر باید به تغذیه ی خود اهمیت داده و الگوی تغذیه ای مناسبی را در پیش گیرند .
التهاب مفاصل
التهاب مفاصل نیز یکی دیگر از مشکل های شایعی است که در نتیجه ی کاهش مصرف لبنیات بروز می کند . التهاب مفاصل ، زمانی
بروز می کند که مفصل ها تحلیل رفته و به مرور زمان « با افزایش سن ، استخوان ها شکننده و مفاصل بی شکل و دردناک شده و حرکت
مشکل می شود . رژیم غذایی یا مکمل ویژه ای برای پیش گیری یا درمان تحلیل مفاصل شناخته نشده است . بین تحلیل مفاصل و اضافه وزن ، ارتباط مستقیمی وجود دارد . نوع دیگر التهاب مفاصل ، روماتیسم مفصلی است که رابطه ی مستقیمی با رژیم غذایی دارد . در این بیماری ، سیستم ایمنی به اشتباه ، به پوشش استخوان ها حمله می کند . عمل کرد سیستم ایمنی به تغذیه ی مناسب بستگی دارد . اسیدهای چرب امگا۳ که در ماهی وجود دارند ، این عوارض را کاهش می دهند » ( کوپایه ئیها ، ۱۳۸۹ ، ۱۶۲) .
جایگاه مصرف لبنیات در سبک زندگی امروز
امروزه با توجه به استانداردهای جهانی ، سرانه ی مصرف لبنیات برای هر نفر ( طبق تعریف سازمان جهانی غذا FAO ) سالیانه ۱۸۰ کیلوگرم است و کم تر از این میانگین شامل سوءتغذیه می شود . این میزان در کشورهای پیش رفته بالای چهارصد کیلوگرم است . شیر در فرهنگ اسلامی و هم چنین در سبک زندگی مسلمانان از ارزش و اهمیت بسیاری برخوردار است ؛ اما هم چنان مورد بی توجهی واقع شده و کم تر قشری هستند که در سبد روزانه ی خود این فرآورده ی مهم را بگنجانند . منظور از سبک زندگی و مصرف لبنیات ، بررسی جنبه ی خاص و جدید از سبک زندگی است که مربوط به تغذیه به شکل عام و مصرف لبنیات و فرآورده های شیری به طور خاص است ؛ به شکلی که این جنبه از سبک زندگی تأثیر مستقیمی از علم و تکنولوژی و رشد آگاهی جامعه دارد و جوامع سنتی معمولاً طبق بررسی های صورت گرفته توسط سازمان جهانی غذا و فدراسیون بین المللی شیر (IDF ) مصرف پایینی در زمینه ی لبنیات دارند . « در یک رژیم غذایی ، باید حداقل دو فنجان شیر بدون چربی گنجانیده شده و استفاده گردد . این مقدار شیر تقریباً بیش از نیمی از کلسیم مورد نیاز روزانه ی یک فرد بالغ را تأمین می کند . با مصرف شیر بدون چربی به جای شیر کامل ، حدوداً پنجاه درصد کالری کم تر به بدن وارد می شود ؛ ولی تمام پروتئین ها ، مواد معدنی و ویتامین های گروهB که در شیر کامل وجود دارند ، با شیر بدون چربی بالا برنده ی کلسترول خون و هم چنین ویتامین های محلول در چربی هستند که از شیر گرفته شده و حذف می گردند . کمبود یا فقدان این نوع ویتامین ها را نیز می توان با خوردن سبزی های سبز و زرد یا در صورت لزوم با استفاده از قرص های ویتامینی تأمین و جبران کرد . افرادی که به هر دلیل مایل به خوردن شیر نیستند ، می توانند روزانه به میزان یک سوم فنجان شیرخشک بدون چربی را به دیگر غذاهای شان اضافه کنند ( یک سوم فنجان شیرخشک معادل دو فنجان شیر مایع و معمولی است ) » ( بیگی ، ۱۳۸۸، ۱۱۹) . لازم به ذکر است که گروه های سنی مختلف با مصرف به موقع شیر ، می توانند از بروز چنین مشکلاتی جلوگیری کنند . متخصصان معتقدند « بزرگسالان باید دو لیوان شیر در روز ، جوانان ( سیزده تا نوزده ساله ها ) چهار لیوان شیر در روز ، کودکان سه لیوان شیر در روز ، که به جای آن ممکن است از ماست ، پنیر یا دیگر غذاهایی که از شیر تهیه می شوند ، استفاده کنند » ( بیگی ، ۱۳۸۸، ۹۵) . در واقع هدف از تغذیه ی صحیح با استفاده از رژیم مناسب تنها کاهش وزن بدن نیست ، بلکه پایین نگه داشتن این وزن برای همیشه نیز هست .
هرگز نباید این مسئله را از خاطر دور ساخت که « هر نوع ماده ی مغذی دارای اعمال خاص و ویژه است . بعضی از آن ها با همراهی یک دیگر کار خود را انجام می دهند ؛ اما مجموع آن ها در ساخت ، مرمت ، تنظیم و نگه داری بدن ما شرکت می کنند . اگرچه بیش از یک نظریه درباره ی احتیاج های دقیق غذایی وجود دارد ، به طور معمول متخصصان می پذیرند که احتیاج های غذایی روزانه در چهار گروه بزرگ وجود دارد . این چهار گروه بزرگ عبارت اند از : گروه شیر یا لبنیات ، گروه نان ، غلات یا حبوبات ، گروه میوه و سبزی ، گروه گوشت ، ماهی یا تخم مرغ » ( بیگی ، ۱۳۸۸، ۹۵) .
جامعه پذیری شیوه ی الگوی مصرف لبنیات
نگاهی به مطالعات انجام شده در مورد شیوه های مصرف ، این نظر را تقویت می کند که الگویی بودن شیوه ی مصرف در جامعه ، باعث بروز رفتارهای خاص از جانب مصرف کنندگان است . شیوه ی مصرف ، یک طریقه ی مصرف الگویی و مدل واره است . الگویی بودن شیوه ی مصرف ، به این معناست که انتخاب کالاهای مصرفی مادی و فرهنگی اگرچه یک انتخاب شخصی است و فرد مستقیماً و با اراده و خواست خود در میان کالاهای مصرفی دست به انتخاب می زند و با توجه به درآمد و امکانات مالی ، قدرت خرید ، قیمت کالا ، ذوق ، سلیقه ، علایق و نیز ارزش هایی که به آن ها اتکا و باور دارد دست به انتخاب می زند ، از آن جا که « انتخاب شخصی » تحت تأثیر عوامل و متغیرهای اجتماعی ای چون متغیرهای اجتماعی ـ دموگرافیک ( سن ، جنس ، محل تولد ، نوع شغل و… ) و متغیرهای سبک زندگی ، پایگاه اجتماعی ، طبقه ی اجتماعی ، قشربندی اجتماعی و دیگر متغیرهای اجتماعی اثرگذار بر شیوه ی تفکر ، احساس و رفتار فرد است ؛ بنابراین انتخاب های شخصی وجه اجتماعی ـ فرهنگی پیدا می کنند و در یک جامعه و متن یک فرهنگ ، انتخاب های شخصی مدل واره و الگویی می شوند و در یک جامعه ، انواعی از الگوهای مصرف که جنبه ای اجتماعی دارند نه فردی وجود دارند و تغییرها در الگوهای مصرف تابعی از تغییرها در عوامل شکل دهنده و ابقاء کننده ی الگوهای مصرف آن جامعه است . در نتیجه این فرض جدی می نماید که « در یک جامعه ی آماری معین و در داخل افراد متعلق به یک قشر اجتماعی و پایگاه اجتماعی معین ، تنها چند نوع الگوی مصرف وجود دارد و همه ی انتخاب های شخصی کالاهای مصرفی مادی و فرهنگی در تبعیت و تحت تأثیر الگوهای مصرف غالب بر آن جامعه ی آماری معین صورت می گیرند . » از آن جا که میان انتخاب های شخصی افراد متعلق به یک جامعه ی آماری معین شباهت ها و تفاوت ها معنادار است ، این نظر را که شیوه ی مصرف کالاها الگویی است ، تقویت می کند .
راه کارهایی مناسب برای میزان مصرف روزانه لبنیات
به طور خلاصه مهم ترین نقش مصرف لبنیات در سلامتی که به صورت علمی اثبات شده به شرح ذیل است :
ـ جلوگیری از پوکی استخوان ؛
ـ تأمین کلسیم مورد نیاز بدن ؛
ـ تأمین کلسیم مورد نیاز مغز ( بزرگ ترین مصرف کننده ی کلسیم در بدن ) ؛
ـ جلوگیری از بیماری های قلبی ، عروقی ، دیابت و…؛
ـ بهبود روحیه و شادزیستی ( جنبه ی اجتماعی مصرف لبنیات ) .
برای این که رژیم غذایی را از کلسیم غنی کنید ، می توانید موارد زیر را به کار ببرید :
عصاره ی کلسیم تهیه کنید . استخوان های گاو یا گوسفند را در یک محلول اسیدی ، مانند آب و سرکه یا آبلیمو بجوشانید . این محلول را می توانید به تنهایی ، یا در تهیه ی غذا استفاده کنید . بیش تر ماهی مصرف کنید ؛ به خصوص ماهی هایی مانند ساردین و کلیکا که با استخوان خورده می شوند . به جای نوشابه و قهوه ، از آب میوه استفاده کنید . ویتامین C موجود در آب میوه ها جذب کلسیم را بالا می برد . در
برنامه ی غذایی خویش ، از گیاهان سرشار از کلسیم استفاده کنید ؛ مانند سبزی های برگ سبز ، نظیر جعفری ، پونه ، برگ مو ، انواع کلم ، زیره ، لوبیاها ، نخود ، بادام و فندق . در واقع مصرف گرایی در جامعه ی کنونی بسیار شیوع یافته است ؛ اما این مصرف نه در حوزه تغذیه ، بلکه
بیش تر در حوزه ی پوشاک و دیگر حوزه های اجتماعی جلوه نمایی می کند و لبنیات هم چنان مورد بی توجهی واقع شده است که بهتر است این قسمت بیش تر مورد توجه قرار گیرد .
با توجه به توضیحات فوق به نظر نگارنده ، شاخص مصرف استاندارد لبنیات می تواند در یک رابطه ی دوسو تا حدودی تعیین کننده ی سبک زندگی باشد و سبک زندگی نیز می تواند تعیین کننده ی تغذیه باشد و در نهایت نشان دهنده ی میزان آشنایی علمی آن جامعه با آثار مصرف لبنیات باشد . اگرچه در زندگی روزمره نوع تغذیه ی مناسب به عوامل مهمی بستگی دارد ، به دلیل توجه خاص به لبنیات در سبک زندگی سعی شده است تأثیر معنادار این بخش بررسی و رابطه ی آن مشخص گردد .
با توضیحات فوق مشخص شد که در جامعه ای نسبتاً با آگاهی بالا در زمینه ی سلامتی و به اصطلاح جامعه ای با رشد علمی مناسب ، میزان مصرف لبنیات و سرانه ی آن در هر سال ۱۸۰ کیلوگرم و برای جامعه ای فاقد آگاهی و رشد دانشی و علمی ، زیر حد استاندارد است ؛ به شکلی که هرچه میزان مصرف به سمت پایین میل کند تا حدودی نشان دهنده ی رشد کم تر و سنتی بودن جامعه است .
راه کارهایی برای بهبود سرانه ی مصرف لبنیات :
فرهنگ سازی و افزایش سرانه مصرف :
ـ در این زمینه پیشنهاد می شود با همکاری نهادهای ذی ربط ، برنامه های آموزشی در مدارس مانند زنگ شیر ، صبحانه ی سالم و … برگزار شود تا مصرف لبنیات از کودکی در ذهن فرزندان نهادینه گردد .
ـ اطلاع رسانی به خصوص به بانوان درباره ی خطرهای ناشی از کمبود مصرف لبنیات از طریق رسانه های عمومی ، انجمن امور بانوان و … ؛
ـ برگزاری همایش ها و سمینارهای تخصصی برای انعکاس عوارض ناشی از کمبود مصرف لبنیات از طریق اقشار تحصیل کرده و نخبگان جامعه ؛
ـ چاپ نشریه های تخصصی یا اختصاص بخشی از نشریه های محلی برای آموزش و اطلاع رسانی ؛
ـ پی گیری موضوع از طریق شبکه ی بهداشت و درمان در موضع پیش گیرانه از بیماری ها ، به خصوص پوکی استخوان ( اگر برنامه های آموزشی در راستای افزایش مصرف لبنیات اجرا شود ، بسیاری از هزینه های لازم برای بهبود بیماری ها و کنترل آن ها از جامعه کسر
خواهد شد ) .
از این رو جا دارد سیاست گذاران و برنامه ریزان اقتصادی و بهداشتی ، اهتمام جدی خود را در تقویت تولید ، گسترش فرهنگ مصرف و زمینهسازی برای افزایش سرانه ی مصرف آن در جامعه به کار بندند .